MỘT VÀI TRAO ĐỔI VỀ YÊU CẦU LẤY LỜI KHAI, HỎI CUNG BỊ CAN CỦA KIỂM SÁT VIÊN

 

Lấy lời khai bị hại, người làm chứng, người liên quan, đối tượng nghi vấn và hỏi cung bị can là một trong các biện pháp điều tra được quy định tại Bộ luật tố tụng hình sự, nhằm phát hiện, thu thập, kiểm tra, xác minh tài liệu chứng cứ. Việc tiến hành các biện pháp điều tra phải trên cơ sở tuyệt đối tuân thủ trình tự, thủ tục, thẩm quyền mà Bộ luật tố tụng hình sự đã quy định, và được vận dụng đồng thời một cách linh hoạt, sáng tạo, phù hợp với hoàn cảnh cụ thể. Nhắc đến chủ thể tiến hành các biện pháp điều tra, thì thông thường hay nói đến Cơ quan điều tra, Điều tra viên. Tuy nhiên, căn cứ vào các quy định của pháp luật hiện hành, đặc biệt là yêu cầu thực hiện cải cách tư pháp trong giai đoạn hiện nay, thì việc trực tiếp tiến hành các biện pháp điều tra ghi lời khai, hỏi cung bị can trong tất cả các vụ án hình sự, từ những vụ án đơn giản đến các vụ án phức tạp còn có vai trò quan trọng của đội ngũ Kiểm sát viên.

Khoản 1 Điều 37 BLTTHS 2003 quy định: “Kiểm sát viên được phân công thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong hoạt động tố tụng đối với vụ án hình sự có những nhiệm vụ, quyền hạn sau đây:

...

c) Triệu tập và hỏi cung bị can; triệu tập và lấy lời khai của người làm chứng, người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án;”

Chỉ thị 06/CT-VKSTC ngày 06/12/2013 của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao nêu rõ: “Trường hợp người bị bắt, người bị khởi tố không nhận tội, tài liệu chứng cứ có mâu thuẫn hoặc chưa rõ, thì trước khi xem xét, phê chuẩn, Kiểm sát viên phải trực tiếp lấy lời khai người bị bắt, hỏi cung bị can để xem xét, đề xuất phê chuẩn có căn cứ, chống lạm dụng việc bắt khẩn cấp hoặc bỏ lọt tội phạm và người phạm tội, không làm oan người vô tội.

Trước khi kết thúc điều tra vụ án hình sự, Kiểm sát viên phải nghiên cứu thật kỹ hồ sơ, xem xét, đánh giá khách quan, toàn diện các chứng cứ, tài liệu đã thu thập được. Đối với những trường hợp phạm tội đặc biệt nghiêm trọng, phức tạp, bị can không nhận tội, Kiểm sát viên phải trực tiếp hỏi cung tổng hợp làm rõ việc nhận tội hoặc không nhận tội của bị can để tiếp tục yêu cầu Cơ quan điều tra thu thập đầy đủ cả chứng cứ buộc tội và gỡ tội, không để kết thúc điều tra vụ án mới đề xuất trả hồ sơ điều tra bổ sung.”

Đây là những cơ sở pháp lý cho việc tiến hành hoạt động lấy lời khai, hỏi cung bị can của Kiểm sát viên. Trong mọi giai đoạn, Kiểm sát viên thực hiện việc lấy lời khai, hỏi cung bị can phải đảm bảo các yêu cầu sau:

- Đảm bảo tính khách quan trong lời khai của đối tượng nghi vấn, người bị bắt, lời khai bị can, người bị hại, người làm chứng... Nghĩa là, đảm bảo không có bất kỳ một yếu tố nào ảnh hưởng tới lời khai của những người này dẫn đến xác định chệch hướng điều tra, thậm chí xác định sai sự thật của vụ án;

- Đảm bảo lời khai của đối tượng nghi vấn, người bị bắt, lời khai bị can, người bị hại, người làm chứng phải có những thông tin cần thiết, phù hợp với các tài liệu chứng cứ khác, có thể xác minh và có giá trị chứng minh, để làm căn cứ phê chuẩn các Quyết định của Viện kiểm sát, không để xảy ra việc làm oan người không phạm tội;

- Đảm bảo việc hỏi phải chặt chẽ, khẳng định chắc chắn được hành vi làm căn cứ xác định người phạm tội, và tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự. Trong đó, phải đảm bảo những hành vi đã được xác định thông qua việc kiểm sát viên trực tiếp ghi lời khai, hỏi cung bị can dù sau này có bị thay đổi lời khai, hoặc phản cung cũng không thể chối bỏ được hành vi phạm tội, đảm bảo căn cứ vững chắc để buộc tội bị can, tránh trường hợp việc thay đổi lời khai dẫn đến không đủ căn cứ buộc tội.

- Đảm bảo xác định được những vấn đề cần tiếp tục làm rõ trong quá trình giải quyết vụ án, để có căn cứ ra yêu cầu điều tra, định hướng điều tra chính xác, kịp thời, có chất lượng, tránh trả hồ sơ để điều tra bổ sung, nhất là do những tình tiết không được làm rõ trong lời khai.

- Đảm bảo xác định được những vấn đề cần tiếp tục làm rõ trong quá trình giải quyết vụ án, để có căn cứ ra yêu cầu điều tra, định hướng điều tra chính xác, kịp thời, có chất lượng.

- Phát hiện các vi phạm pháp luật (bức cung, mớm cung, dùng nhục hình, dụ cung.., bắt khám xét ...không đúng quy định của pháp luật...) của Cơ quan điều tra, Điều tra viên trong quá trình tiến hành các biện pháp điều tra, để kịp thời ngăn chặn, hạn chế, khắc phục, loại trừ tác hại của các vi phạm pháp luật đó đến quá trình giải quyết vụ án, chống oan, chống lọt.

Hoạt động lấy lời khai, hỏi cung bị can là hoạt động thu thập chứng cứ có ý nghĩa rất quan trọng đối với quá trình điều tra, nhằm làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án. Thông qua việc lấy lời khai, hỏi cung bị can, Điều tra viên, Kiểm sát viên tác động trực tiếp đến tâm lý của người khai để người khai có thể khai báo trung thực, đúng đắn và đầy đủ về tội phạm, người thực hiện hành vi phạm tội, cũng như các thông tin khác góp phần làm sáng tỏ nội dung vụ án. Tuy nhiên, đây là một biện pháp khá phức tạp và nhạy cảm. Để lấy lời khai, hỏi cung bị can mang lại hiệu quả, thu được chứng cứ có giá trị chứng minh cao thì ngoài việc biện pháp này phải được tiến hành theo đúng trình tự, thủ tục do Bộ luật TTHS quy định, còn cần phải có sự kết hợp linh hoạt với các biện pháp nghiệp vụ, các phương pháp, thủ thuật, chiến thuật hỏi mang tính chất “đấu trí, đấu lý, đấu mưu” giữa người hỏi và người khai. Hoạt động này cũng là một biện pháp có nguy cơ lớn nhất dẫn đến tình trạng oan, sai, bỏ lọt tội phạm. Bởi việc ghi lời khai, hỏi cung bị can do các chủ thể là điều tra viên, kiểm sát viên tiến hành, dựa trên những nhận định, đánh giá cảm quan ban đầu nên dễ dẫn đến việc định hướng các câu hỏi xa rời sự thật khách quan, áp đặt ý chí chủ quan lên người khai.

Trong các giai đoạn truy tố, xét xử thì việc bị can không nhận tội thường được bị can đưa ra lý do như trong quá trình điều tra bị bắt ép khai, hoặc không khai như vậy mà do Điều tra viên viết và bắt khai…để biện minh cho việc đã khai báo trong các bản cung tại cơ quan điều tra. Cũng có trường hợp Điều tra viên chủ quan, tự tin vào lời khai của bị can trong các biên bản hỏi cung bị can, không hỏi kỹ, hỏi sâu, do vụ án phạm tội quả tang, một bị can thực hiện, hành vi phạm tội đơn giản, ít phức tạp. Do đó, Kiểm sát viên cần trực tiếp hỏi cung bị can, để có căn cứ khẳng định một cách khách quan về lời khai của bị can. Tuy nhiên, đa phần kiểm sát viên chưa được tập huấn chuyên sâu về kỹ năng hỏi, đặc biệt là hỏi cung bị can, nên thường dựa vào các câu hỏi Điều tra viên đã hỏi trong các biên bản trước đó mà chưa có sự chủ động trong hỏi cung bị can như: chưa xây dựng kế hoạch hỏi cung bị can riêng cho mình, chưa chuẩn bị tâm lý, chiến thuật hỏi cung bị can, thậm chí chưa nghiên cứu nhân thân bị can để có tác động tâm lý phù hợp khi tiến hành hỏi cung.

Do vậy, việc đầu tiên để thực hiện tốt các yêu cầu ghi lời khai, hỏi cung bị can nhằm đảm bảo tuyệt đối không để xảy ra làm oan người vô tội, xử lý đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, là phải bồi dưỡng, nâng cao nhận thức của Kiểm sát viên về việc tuân thủ các trình tự, yêu cầu của pháp luật tố tụng hình sự trong trực tiếp lấy lời khai, hỏi cung bị can, nhằm tránh các trường hợp lấy lời khai, hỏi cung bị can dập khuôn, hời hợt, thiếu chắc chắn. Đồng thời, tự các kiểm sát viên phải luôn trau dồi kiến thức, hiểu biết xã hội, nắm bắt đặc điểm tâm lý, sinh lý của người khai, tự đúc rút kinh nghiệm từ các vụ án thực tế để nâng cao kỹ năng hỏi trong quá trình lấy lời khai, hỏi cung bị can.

Thứ hai, theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành, trong trường hợp cần thiết, kiểm sát viên trực tiếp lấy lời khai, hỏi cung bị can. Tuy nhiên, kiểm sát viên lại không phải là người được đào tạo chuyên sâu về hoạt động lấy lời khai, hỏi cung bị can cũng như nguyên tắc hỏi, phương pháp , chiến thuật hỏi...Do đó, Kiểm sát viên cần nghiên cứu kỹ hồ sơ vụ án, đặc điểm nhân thân người bị can; lời khai nhân chứng, bị hại; các tài liệu đã có trong hồ sơ, từ đó, phân tích và xác định mục đích lấy lời khai, hỏi cung bị can để hỏi về cái gì, giải quyết vấn đề gì, từ đó Kiểm sát viên phải lập kế hoạch lấy lời khai, hỏi cung bị can (đề cương các câu hỏi), và dự kiến các tình huống có thể xảy ra. Việc lập kế hoạch hỏi chi tiết, cụ thể có ý nghĩa quyết định đến chất lượng cuộc hỏi, hay số lượng thông tin thu thập được từ việc lấy lời khai, hỏi cung bị can. Thông qua kế hoạch hỏi đã chuẩn bị kỹ từ trước cũng sẽ giúp cho Kiểm sát viên không bị lúng túng trước các diễn biến của quá trình lấy lời khai, hỏi cung bị can. Đồng thời, Kiểm sát viên cũng phải chú ý, không được máy móc lập kế hoạch hỏi quá chú trọng hoặc chỉ hỏi lại các câu hỏi do Điều tra viên đã hỏi trước đó, nhằm làm rõ hành vi phạm tội, nội dung sự việc, mà cần tập trung cả vào các câu hỏi có tính chất khẳng định dấu hiệu đặc trưng của tội phạm, những câu hỏi có thể khai thác các thông tin chính làm căn cứ phê chuẩn các quyết định của Viện kiểm sát, đồng thời, bổ sung các câu hỏi nhằm phát hiện vi phạm của Cơ quan điều tra, Điều tra viên trong quá trình điều tra, có thể làm ảnh hưởng đến việc xác định sự thật của vụ án.

Thứ ba, khi tiến hành ghi lời khai, hỏi cung bị can, kiểm sát viên phải giữ cho mình sự đánh giá khách quan, tôn trọng sự thật, tôn trọng lời khai của người khai, cần sử dụng cách thức giao tiếp tạo cho người khai tâm lý thoải mái. Kiểm sát viên cần bình tĩnh, kiềm chế tình cảm nhưng cũng cần có những hành vi, lời nói làm cho bị can yên tâm, tin tưởng vào kiểm sát viên để họ khai báo một cách đầy đủ nhất. Tuy nhiên, đối với các bị can có nhiều tiền án, tiền sự, những đối tượng phạm tội có tính chất chuyên nghiệp, kiểm sát viên cần có thái độ nghiêm túc, chừng mực, tránh để bị can lợi dụng việc thoải mái của kiểm sát viên mà khai báo loanh quanh, đánh lạc hướng. Đồng thời, kiểm sát viên cũng cần rèn luyện cho mình phong cách đàng hoàng, thái độ xét hỏi nghiêm túc, trôi chảy, sử dụng ngôn ngữ chính xác và phù hợp với trình độ của bị can.

Thứ tư, trong quá trình lấy lời khai, hỏi cung bị can Kiểm sát viên không được áp đặt ý thức chủ quan của mình bắt buộc người khai phải khai báo. Quá trình hỏi cung bị can, Kiểm sát viên phải tuân thủ các nguyên tắc hỏi, như: Kiên quyết, khách quan, thận trọng và hỏi một cách toàn diện. Lưu ý: tuyệt đối không được tiết lộ mục đích hỏi cung cho bị can biết để bị can có hình thức đối phó hoặc từ chối không chịu khai báo. Đối với các trường hợp cụ thể, Kiểm sát viên sử dụng linh hoạt các phương pháp, thủ thuật hỏi để đạt được mục đích.

Thứ năm, phải luôn ghi nhớ: Lời khai nhận tội của bị can chỉ có thể coi là chứng cứ nếu phù hợp với các chứng cứ khác của vụ án, không được dùng lời nhận tội của bị can làm chứng cứ duy nhất để kết tội. Không được dùng làm chứng cứ những tình tiết do người làm chứng, người bị hại, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan trình bày, nếu họ không thể nói rõ vì sao biết được tình tiết đó.

Thứ sáu, việc lập biên bản lấy lời khai, hỏi cung bị can phải được thực hiện nghiêm túc theo đúng quy định của pháp luật tố tụng hình sự.

Thứ bảy, thông qua việc trực tiếp ghi lời khai, hỏi cung bị can, nếu phát hiện các dấu hiệu vi phạm của Điều tra viên như bức cung, dùng nhục hình, ép buộc bị can khai báo gian dối, bị can bị oan, hoặc những vấn đề vi phạm khác, Kiểm sát viên báo cáo ngay với Lãnh đạo bằng văn bản, và đề xuất hướng giải quyết kịp thời như kiến nghị, hoặc yêu cầu Cơ quan điều tra, điều tra làm rõ hành vi vi phạm của điều tra viên có phải là hành vi vi phạm pháp luật hình sự không, đảm bảo việc khởi tố có căn cứ, không làm oan, sai, xâm phạm quyền con người của bị can đã được pháp luật bảo vệ.

Quá trình thực hiện các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự 2003, Luật tổ chức Viện kiểm sát nhân dân 2014; Chỉ thị 06/CT-VKSTC ngày 06/12/2013; Chỉ thị 04/CT-VKSTC ngày 10/7/2015 của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao; Thông tư liên tịch số 05/2005/TTLT-VKSTC-BCA-BQP ngày 07/9/2005, thì việc ghi lời khai, hỏi cung bị can hiện nay đã làm thay đổi nhận thức của các kiểm sát viên khi thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra các vụ án hình sự. Việc ghi lời khai, hỏi cung bị can đã không còn chỉ là việc thực hiện quyền hạn, trách nhiệm theo đúng quy định của pháp luật, thực hiện chỉ đạo của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao, hướng dẫn, kế hoạch công tác kiểm sát của Viện KSND TP Hà Nội, thực hiện yêu cầu của Lãnh đạo đơn vị giao trong các vụ án cụ thể, mà thực sự đã trở thành yêu cầu cấp bách, cần thiết phải thực hiện của mỗi Kiểm sát viên, nhằm đảm bảo việc phê chuẩn các Quyết định của Viện kiểm sát có căn cứ; nhằm phát hiện các vi phạm pháp luật trong quá trình điều tra của cơ quan điều tra, điều tra viên; đảm bảo việc khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử vụ án được đúng người, đúng tội, đúng pháp luật; phòng chống oan, sai, bỏ lọt tội phạm; bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tố tụng hình sự./.

 

Dương Thị Ngọc Loan - VKS Thanh Oai