Những điểm mới của Tội sử dụng trái phép chất ma túy theo Bộ luật Hình sự 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2025

        Một trong những điểm mới đáng chú ý của Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2025 (viết tắt là BLHS năm 2025), đó là Tội sử dụng trái phép chất ma túy đã được quy định trở lại. Đây là một bước thay đổi lớn trong tư duy nhà lập pháp, một tư duy rất phù hợp và kịp thời trước những hậu quả đặc biệt nghiêm trọng do hành vi sử dụng chất ma túy mang lại cho xã hội nhiều năm gần đây.

        Nếu như trước đây, lý do bãi bỏ Tội sử dụng trái phép chất ma túy xuất phát từ quan điểm coi người nghiện ma túy là người bệnh, là nạn nhân của tệ nạn xã hội, cần được hỗ trợ và điều trị như một người bệnh thay vì trừng phạt theo chế tài hình sự. Thì nay, qua thực tiễn nhiều năm gần đây cho thấy tỷ lệ tái nghiện ở mức cao, số người nghiện ma túy ngày càng có xu hướng gia tăng và trẻ hóa, nếu không có biện pháp xử lý nghiêm khắc thì có khả năng “lây lan” và ảnh hưởng nghiêm trọng đến thế hệ trẻ trong tương lai. Ngoài ra, việc nghiện ma túy còn là nguyên nhân chính dẫn đến các loại tội phạm khác như: trộm cắp tài sản, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, cưỡng đoạt tài sản, cướp giật tài sản... nhằm để có tiền thỏa mãn cơn nghiện.

        Từ hậu quả thực tế nêu trên, dẫn đến yêu cầu cần phải tái hình sự hóa hành vi sử dụng trái phép chất ma túy trong một số trường hợp cụ thể. Chính vì vậy, ngày 25/6/2025, tại kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung Bộ luật Hình sự năm 2025, trong đó bổ sung Điều 256a quy định về Tội sử dụng trái phép chất ma túy.

        Trong bài nghiên cứu này, chúng tôi tập trung phân tích những điểm mới về khía cạnh pháp lý để cấu thành Tội sử dụng trái phép chất ma túy theo BLHS năm 2025, nhằm góp phần bổ sung thêm nguồn cơ sở dữ liệu trong công tác áp dụng pháp luật và phòng, chống ma túy hiện nay.

        Điều 256a BLHS năm 2025 quy định về Tội sử dụng trái phép chất ma túy như sau:

        “1. Người nào sử dụng trái phép chất ma túy thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 2 năm đến 3 năm:

        a) Đang trong thời hạn cai nghiện ma túy hoặc điều trị nghiện các chất ma túy bằng thuốc thay thế theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy;

        b) Đang trong thời hạn quản lý sau cai nghiện ma túy theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy;

        c) Đang trong thời hạn 2 năm kể từ ngày hết thời hạn quản lý sau cai nghiện ma túy và trong thời hạn quản lý người sử dụng trái phép chất ma túy theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy;

        d) Đang trong thời hạn 2 năm kể từ khi tự ý chấm dứt cai nghiện ma túy tự nguyện hoặc điều trị nghiện các chất ma túy bằng thuốc thay thế theo quy định của Luật Phòng, chống ma túy.

        2. Tái phạm tội này thì bị phạt tù từ 3 năm đến 5 năm”.

        Với quy định trên, chúng ta thấy phạm vi chủ thể của Tội sử dụng trái phép chất ma túy theo BLHS năm 2025 về bản chất không khác so với quy định tại Điều 199 của BLHS năm 1999. Đó đều là chủ thể đặc biệt – là những người đã từng sử dụng ma túy. Điểm khác biệt là Tội sử dụng trái phép chất ma túy theo Điều 256a BLHS năm 2025 có quy định chặt chẽ và cụ thể hơn. Nếu trước đây, chủ thể của tội này là những người đã được giáo dục nhiều lần và đã bị xử lý hành chính bằng biện pháp đưa vào cơ sở chữa bệnh bắt buộc mà còn tiếp tục sử dụng trái phép chất ma túy, thì nay theo Điều 256a BLHS năm 2025, chủ thể của tội danh này được thu hẹp hơn, chỉ là người sử dụng ma túy và phải thuộc một trong bốn trường hợp sau:

        1. Trường hợp người đang trong thời hạn cai nghiện ma túy hoặc điều trị nghiện bằng thuốc thay thế.

        Theo Điều 28 Luật Phòng, chống ma túy, có hai biện pháp cai nghiện ma túy, đó là: cai nghiện ma túy tự nguyện và cai nghiện ma túy bắt buộc. Thời hạn cai nghiện ma túy tự nguyện là từ 6 – 12 tháng (khoản 1, Điều 31 Luật phòng, chống ma túy), tính từ ngày Chủ tịch UBND cấp xã ra Quyết định cai nghiện tự nguyện. Còn thời hạn cai nghiện ma túy bắt buộc là từ 12 - 24 tháng (khoản 2, Điều 95 Luật xử lý vi phạm hành chính), tính từ ngày TAND khu vực ra Quyết định áp dụng biện pháp đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc. Như vậy, trong thời hạn này, nếu người đang cai nghiện có hành vi sử dụng ma túy thì đủ điều kiện để xử lý hình sự.

        Đối với trường hợp điều trị nghiện bằng thuốc thay thế, hiện nay chưa có văn bản quy định cụ thể về thời hạn điều trị. Tuy nhiên, có thể xác định thời gian điều trị theo phác đồ, liệu trình chỉ định của bác sĩ cho đến khi người cai hết nghiện.

        2. Trường hợp người đang trong thời hạn quản lý sau cai nghiện ma túy.

        Theo Điều 40 Luật Phòng, chống ma túy, những người hoàn thành xong thời gian cai nghiện thì phải chịu sự quản lý của chính quyền cấp xã như sau:

        Điều 40. Quản lý sau cai nghiện ma túy tại nơi cư trú

        1. Người đã hoàn thành cai nghiện ma túy tự nguyện, người đã hoàn thành điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế, người từ đủ 12 tuổi đến dưới 18 tuổi đã chấp hành xong quyết định đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc chịu sự quản lý sau cai nghiện ma túy trong thời hạn 01 năm kể từ ngày hoàn thành việc cai nghiện hoặc chấp hành xong quyết định.

        2. Người đã chấp hành xong quyết định áp dụng biện pháp xử lý hành chính đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc chịu sự quản lý sau cai nghiện ma túy trong thời hạn 02 năm kể từ ngày chấp hành xong quyết định.

        Như vậy, cần phân biệt hai nhóm chủ thể có thời hạn quản lý sau cai nghiện khác nhau, đó là:

        - Nhóm có thời hạn quản lý 01 năm: Gồm những người cai nghiện ma túy tự nguyện; người điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế; người cai nghiện bắt buộc từ đủ 12 tuổi đến dưới 18 tuổi;

        - Nhóm có thời hạn quản lý 02 năm: Gồm những người cai nghiện bắt buộc đủ 18 tuổi trở lên.

        Vì vậy, khi xem xét khởi tố Tội sử dụng trái phép chất ma túy trong trường hợp này, cần lưu ý đối tượng thuộc nhóm nào để xác định thời hạn.

        3. Trường hợp người đang trong thời hạn 2 năm kể từ ngày hết thời hạn quản lý sau cai nghiện và đang trong thời hạn quản lý người sử dụng trái phép chất ma túy.

        Theo khoản 2, Điều 23 Luật Phòng chống ma túy quy định, thì thời hạn quản lý người sử dụng trái phép chất ma túy là 01 năm kể từ ngày Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp xã ra quyết định quản lý. Như vậy, theo quy định tại khoản 3, Điều 256a BLHS năm 2025, một chủ thể phải kết hợp được 2 điều kiện “trong thời hạn 2 năm kể từ ngày hết thời hạn quản lý sau cai nghiện” và “đang trong thời hạn quản lý người sử dụng trái phép chất ma túy”, thì đủ căn cứ để xử lý hình sự (nếu người đó tiếp tục sử dụng ma túy). Thiếu một trong hai điều kiện này sẽ không đủ căn cứ để cấu thành tội sử dụng trái phép chất ma túy.

        Nói cách khác, trong thời hạn 2 năm kể từ khi hết thời hạn quản lý sau cai nghiện, nếu người này không bị đưa vào diện quản lý của UBND cấp xã mà sử dụng trái phép ma túy thì không đủ điều kiện để xử lý hình sự. Hoặc nếu người này đang trong thời hạn quản lý người sử dụng trái phép chất ma túy của UBND cấp xã, nhưng đã quá 2 năm kể từ ngày hết thời hạn quản lý sau cai nghiện (hoặc không thuộc trường hợp quản lý sau cai nghiện), thì cũng không đủ điều kiện để xử lý hình sự.

        4. Trường hợp người trong thời hạn 2 năm kể từ khi tự ý chấm dứt cai nghiện tự nguyện hoặc điều trị bằng thuốc thay thế.

        Là trường hợp chưa hết thời hạn cai nghiện tự nguyện, hoặc điều trị nghiện bằng thuốc thay thế, nhưng người cai nghiện tự ý dừng không điều trị nữa. Trong thời hạn 2 năm kể từ ngày họ tự ý dừng cai nghiện, nếu họ sử dụng ma túy trái phép thì đủ căn cứ để xử lý hình sự theo điểm d, khoản 1, Điều 256a BLHS năm 2025.

        Như vậy, với sự quy định chặt chẽ của 4 trường hợp nêu trên, các nhà làm luật đã giới hạn phạm vi đối tượng xử lý hình sự, chỉ áp dụng với những người đã hoặc đang tham gia các chương trình cai nghiện, nhằm tránh hình sự hóa toàn bộ hành vi sử dụng ma túy. Qua đó, đảm bảo tính hài hòa giữa yếu tố nhân văn đối với những trường hợp chỉ sử dụng ma túy bộc phát hoặc là người bệnh, nạn nhân của tệ nạn xã hội với yếu tố răn đe, nghiêm khắc với hành vi sử dụng ma túy và những hậu quả nó gây ra cho xã hội./.

Trần Mạnh Hà -  Viện KSND khu vực 3