Vai trò, nhiệm vụ của Viện KSND trong việc bảo vệ quyền con người trong Tố tụng hình sự
Tố tụng Hình sự là một mặt hoạt động của Nhà nước, có sự tham gia của nhiều cơ quan, trong đó Viện KSND giữ vai trò rất quan trọng. Theo quy định của Hiến pháp, Viện KSND là cơ quan duy nhất được giao chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp. Thông qua thực hiện chức năng của mình, Viện kiểm sát có trách nhiệm, vai trò quan trọng trong việc bảo vệ pháp luật, pháp chế, bảo vệ quyền con người. Việc bảo vệ quyền con người của Viện KSND trong tố tụng hình sự được thể hiện trên hai phương diện: Một là, đấu tranh chống tội phạm, phát hiện kịp thời và đưa ra xử lý nghiêm khắc trước pháp luật những hành vi vi phạm quyền con người, đặc biệt trong hoạt động tư pháp. Hai là, bảo đảm các quyền con người, đặc biệt của người bị tạm giữ, tạm giam, bị can, bị cáo được tôn trọng.
Về mặt pháp lý, tất cả các cơ quan tiến hành tố tụng đều có nhiệm vụ bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự. Tuy nhiên, mỗi cơ quan, phù hợp với chức năng, nhiệm vụ của mình, có những cách thức, biện pháp riêng để thực hiện nhiệm vụ này. Đối với Viện KSND, hoạt động bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự được thể hiện trong những quy định cụ thể như sau:
1. Bảo đảm quyền con người qua hoạt động THQCT và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong giải quyết tin báo, tố giác về tội phạm và kiến nghị khởi tố
Trong tố tụng hình sự, Viện KSND là cơ quan duy nhất tham gia đầy đủ các giai đoạn tố tụng. Chức năng THQCT của Viện KSND là những hoạt động trong việc xác định tội phạm, việc truy cứu trách nhiệm hình sự và việc buộc tội trước Tòa án. Do đó, để bảo đảm mọi hành vi phạm tội được phát hiện, khởi tố, điều tra, xử lý theo pháp luật, không để lọt người, lọt tội, không làm oan người vô tội, thì các hoạt động công tố phải được thực hiện ngay từ khi tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. Hơn nữa, trong tiến trình cải cách tư pháp và thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm, Đảng và Nhà nước luôn yêu cầu Viện KSND phải tăng cường hơn nữa trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra, gắn công tố với hoạt động điều tra để bảo đảm các hoạt động tố tụng hình sự phải được kiểm tra, giám sát, kiểm soát chặt chẽ, bởi vì các hoạt động này đều có tác động, liên quan đến quyền con người, quyền công dân, thậm chí là sinh mệnh chính trị của con người... đây là nguyên tắc tối thượng được Hiến pháp năm 2013 ghi nhận, bảo vệ.
Viện KSND THQCT trong việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm được quy định tại Điều 159, 160 BLTTHS. Điều luật cũng quy định Viện kiểm sát tiến hành trực tiếp các cuộc kiểm sát, là những hoạt động kiểm sát mang tính toàn diện, để kiểm tra, giám sát việc tuân thủ pháp luật của Cơ quan điều tra… trong việc tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, đảm bảo cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh, thống nhất và ngăn ngừa các vi phạm, xử lý nghiêm tội phạm trong hoạt động tư pháp.
2. Bảo vệ quyền con người qua hoạt động THQCT và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc khởi tố, điều tra các vụ án hình sự
Trong các giai đoạn tố tụng hình sự, giai đoạn khởi tố, điều tra là giai đoạn dễ xâm phạm đến quyền con người nhất. Vì vậy, trong giai đoạn này, Viện KSND có trách nhiệm thực hành quyền công tố, kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc khởi tố, điều tra vụ án hình sự để đảm bảo mọi tội phạm được phát hiện phải bị khởi tố, việc khởi tố vụ án là có căn cứ, đúng pháp luật. Đồng thời, khi tiến hành hoạt động kiểm sát tư pháp trong giai đoạn khởi tố, điều tra, Viện kiểm sát được sử dụng tất cả những quyền năng pháp lý do luật định để phát hiện vi phạm và yêu cầu xử lý vi phạm của các cơ quan, của những người có thẩm quyền tiến hành các hoạt động điều tra, nhằm bảo đảm cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất trong quá trình điều tra vụ án, bảo đảm bất cứ hành vi phạm tội nào xâm phạm đến quyền con người đều phải được phát hiện, xử lý trước pháp luật, và các hoạt động điều tra, các biện pháp tư pháp áp dụng đối với người bị bắt, bị tạm giữ, bị can được tuân thủ đúng quy định của pháp luật.
BLTTHS năm 2015 có rất nhiều những nội dung quy định có tính nguyên tắc nhằm bảo đảm quyền con người trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự. Các biện pháp sau đây có thể được Viện KSND sử dụng để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị tình nghi, bị can trong giai đoạn khởi tố: ra văn bản yêu cầu cơ quan đã khởi tố ra quyết định huỷ bỏ hoặc ra quyết định huỷ bỏ quyết định khởi tố vụ án theo quy định tại khoản 1 Điều 161 BLTTHS; quyết định việc phê chuẩn hay huỷ bỏ quyết định khởi tố bị can theo quy định tại Điều 179 BLTTHS; quyết định việc phê chuẩn hay không phê chuẩn việc bắt người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp theo quy định tại Điều 110 BLTTHS …
Với nhiệm vụ, quyền hạn và các biện pháp thực hiện trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, Viện KSND vừa là cơ quan quyết định việc truy tố người phạm tội ra trước Tòa án để xét xử, bảo đảm nguyên tắc bất cứ hành vi phạm tội nào xâm phạm đến quyền con người đều phải được phát hiện, xử lý trước pháp luật; vừa bảo đảm các hoạt động điều tra, các biện pháp tư pháp áp dụng đối với người bị tình nghi, bị can, bị cáo được tuân thủ đúng quy định của pháp luật. Như vậy, sự tham gia của Viện kiểm sát trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự để thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra nhằm bảo đảm mọi hành vi phạm tội và người phạm tội đều được phát hiện, xử lý theo quy định của pháp luật; đồng thời, bảo đảm việc điều tra tuân thủ đúng pháp luật, mọi hoạt động xâm phạm đến các quyền của con người không bị pháp luật tước bỏ đều phải được phát hiện và xử lý.
3. Bảo vệ quyền con người qua hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tạm giữ, tạm giam
Viện KSND thực hiện công tác kiểm sát việc tạm giữ, tạm giam ngay từ giai đoạn bắt đầu của quá trình tố tụng, kể từ khi phát sinh việc tạm giữ, tạm giam đến khi kết thúc việc giam, giữ. Trách nhiệm của Viện kiểm sát phải bảo đảm bất cứ trường hợp nào bị tạm giữ, tạm giam đều có đủ hai yếu tố: Đúng người, đúng hành vi và phải tuân theo đúng trình tự thủ tục của pháp luật. Việc tạm giữ, tạm giam phải tuân thủ các quy định của pháp luật; chế độ tạm giữ, tạm giam được bảo đảm; các quyền con người được tôn trọng và bảo vệ.
Khi thực hiện công tác kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tạm giữ, tạm giam, Viện KSND thực hiện các quyền và các biện pháp sau: Một là, thường kỳ trực tiếp kiểm sát tại nhà tạm giữ, trại tạm giam. Hai là, kiểm tra hồ sơ, tài liệu của cơ quan cùng cấp và cấp dưới có trách nhiệm tạm giữ, tạm giam; gặp, hỏi người bị tạm giữ, tạm giam về việc thực hiện các quy định của pháp luật trong tạm giữ, tạm giam, đảm bảo cho việc tạm giữ, tạm giam được thực hiện khách quan, toàn diện, đúng quy định pháp luật. Ba là, tiếp nhận và giải quyết khiếu nại, tố cáo về việc tạm giữ, tạm giam. Bốn là, yêu cầu cơ quan cùng cấp và cấp dưới quản lý nơi tạm giữ, tạm giam kiểm tra những nơi đó và thông báo kết quả cho Viện kiểm sát nhân dân. Năm là, yêu cầu cơ quan cùng cấp, cấp dưới và người có trách nhiệm thông báo tình hình tạm giữ, tạm giam trả lời về quyết định, biện pháp hoặc việc làm vi phạm pháp luật trong việc tạm giữ, tạm giam. Sáu là, kháng nghị cơ quan cùng cấp và cấp dưới yêu cầu đình chỉ việc thi hành, sửa đổi hoặc bãi bỏ quyết định có vi phạm pháp luật trong việc tạm giữ, tạm giam, chấm dứt việc làm vi phạm pháp luật và yêu cầu xử lý người vi phạm pháp luật.
Trong quá trình kiểm sát việc tạm giữ, tạm giam, Viện kiểm sát có trách nhiệm tiếp nhận kịp thời các trường hợp có dấu hiệu oan, tiến hành xác minh, thu thập tài liệu và chuyển việc khiếu oan, sai đó đến cơ quan có trách nhiệm xem xét giải quyết theo thẩm quyền. Như vậy, việc kiểm sát việc áp dụng, thay đổi, hủy bỏ biện pháp ngăn chặn nhằm bảo đảm cho việc áp dụng đúng pháp luật, mọi hoạt động xâm phạm đến các quyền của con người không bị pháp luật tước bỏ đều phải được phát hiện và xử lý kịp thời.
4. Bảo vệ quyền con người trong hoạt động THQCT và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc xét xử các vụ án hình sự
Xét xử vụ án hình sự là một hoạt động chấp hành và áp dụng pháp luật để bảo vệ công lý, bảo đảm quyền con người. Nhưng thực tiễn cho thấy, hoạt động xét xử vụ án hình sự của Tòa án cũng có những vi phạm về nội dung, về hình thức, không đảm bảo được quyền con người. Do đó, cần thiết phải kiểm sát xét xử vừa để bảo đảm cho pháp luật được chấp hành đúng, thống nhất, nghiêm minh vừa kịp thời vừa ngăn ngừa, hạn chế, loại trừ và sửa chữa được vi phạm pháp luật gây ảnh hưởng tiêu cực đến quyền con người.
Bảo đảm quyền con người bằng hoạt động kiểm sát xét xử vụ án hình sự không làm mất đi tính độc lập xét xử của Tòa án mà còn là thiết chế ngăn ngừa nguy cơ, phát hiện vi phạm độc lập xét xử của tòa án. Hoạt động xét xử vụ án hình sự là hoạt động nhân danh quyền lực Nhà nước, vừa chấp hành pháp luật, vừa áp dụng pháp luật để kiểm tra lại toàn bộ hoạt động điều tra, truy tố, từ đó quyết định hình phạt đối với người phạm tội. Do đó, việc để xảy ra sai lầm, thiếu sót trong xét xử có tác động đặc biệt lớn đến quyền con người. Kiểm sát xét xử là hoạt động kiểm sát hành vi và quyết định tố tụng khi áp dụng pháp luật. Hoạt động kiểm sát phải tuân thủ pháp luật chặt chẽ, Kiểm sát viên sẽ sử dụng các quy định của pháp luật để kịp thời phát hiện, ngăn ngừa vi phạm pháp luật trong xét xử. Hoạt động kiểm sát xét xử vụ án hình sự có vai trò hỗ trợ Tòa án trong công tác xét xử. Bởi nó có mục đích bảo đảm quyền con người thông qua việc kiểm tra, giám sát việc tuân thủ pháp luật trong hoạt động xét xử. Đó là bảo đảm cho Tòa án xét xử có căn cứ và hợp pháp, việc thi hành các quyết định, bản án không gặp trở ngại, đảm bảo vừa có căn cứ vừa không vi phạm tố tụng. Tất cả các phiên toà xét xử đều phải có mặt Kiểm sát viên, vừa thực hiện chức năng công tố, vừa thực hiện chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong xét xử hình sự.
5. Bảo vệ quyền con người qua hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc thi hành bản án, quyết định của Toà án
Viện KSND có trách nhiệm kiểm sát việc tuân theo pháp luật của Toà án, Cơ quan thi hành án, tổ chức, đơn vị và cá nhân có liên quan đến việc thi hành án, nhằm đảm bảo các bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật phải được thi hành đúng quy định pháp luật, đầy đủ, kịp thời. Đồng thời, bảo đảm các quyền và lợi ích của con người (của người bị kết án) không bị pháp luật tước bỏ được tôn trọng.
Khi thực hiện kiểm sát thi hành án hình sự, Viện KSND có nhiệm vụ, quyền hạn: Yêu cầu Toà án cùng cấp và cấp dưới ra quyết định thi hành bản án hình sự theo đúng quy định của pháp luật; yêu cầu Toà án, Cơ quan thi hành án hình sự, cơ quan, tổ chức được giao một số nhiệm vụ thi hành án hình sự tự kiểm tra việc thi hành án hình sự và thông báo kết quả kiểm tra cho Viện kiểm sát; cung cấp hồ sơ, tài liệu có liên quan đến việc thi hành án hình sự. Viện kiểm sát có trách nhiệm phát hiện và xử lý kịp thời các trường hợp vi phạm pháp luật trong thi hành án hình sự theo thẩm quyền; ra quyết định trả tự do ngay cho người đang chấp hành án phạt tù không có căn cứ và trái pháp luật.
Để thực hiện chức năng kiểm sát thi hành án hình sự, Viện KSND có thể định kỳ và đột xuất kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc thi hành án của cơ quan thi hành án hình sự cùng cấp và cấp dưới, cơ quan, tổ chức được giao một số nhiệm vụ thi hành án hình sự; kiểm sát hồ sơ thi hành án hình sự của cơ quan thi hành án hình sự cùng cấp và cấp dưới, cơ quan, tổ chức được giao một số nhiệm vụ thi hành án hình sự. Việc kiểm sát trực tiếp việc thi hành án của cơ quan thi hành án hình sự nhằm kịp thời phát hiện vi phạm trong thi hành án, bảo đảm việc thi hành án tuân thủ đúng quy định của pháp luật. Qua đó, góp phần bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp không bị pháp luật tước bỏ của người bị kết án.
Những hoạt động của Viện KSND trong tố tụng hình sự góp phần bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự; đồng thời, là một trong những yếu tố bảo đảm nguyên tắc chế ước và kiểm soát quyền lực trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nhà nước của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân.
Phạm Thu Phương Anh - Phòng 2