Tình tiết “phạm tội lần đầu” được quy định tại điểm i khoản 1 Điều 51 (phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng) và Điều 66, 106 BLHS.  Quy định về “phạm tội lần đầu” được hướng dẫn tại mục 4.I Giải đáp số 01-2017/GĐ-TANDTC 07/4/2017 của TANDTC giải thích phạm tội lần đầu là: “Từ trước đến nay chưa phạm tội lần nào. Nếu trước đó đã phạm tội và bị kết án, nhưng đã được xóa án tích hoặc chưa bị kết án, nhưng đã hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc chưa bị kết án, chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự nay bị truy cứu trách nhiệm hình sự trong cùng lần phạm tội sau, thì không được coi là phạm tội lần đầu” và khoản 2 Điều 2 Nghị quyết số 01/2018/NQ-HĐTP ngày 24/4/2018 của Hội đồng thẩm phán TANDTC hướng dẫn áp dụng Điều 66 và Điều 106 của BLHS năm 2015 về tha tù trước thời hạn quy định: “Được coi là phạm tội lần đầu và có thể xem xét nếu thuộc một trong các trường hợp sau đây: “a” Trước đó chưa phạm tội lần nào; “b” Trước đó đã thực hiện hành vi phạm tội nhưng được miễn trách nhiệm hình sự; “c” Trước đó đã thực hiện hành vi phạm tội nhưng được áp dụng biện pháp tư pháp giáo dục tại trường giáo dưỡng; “d” Trước đó đã bị kết án nhưng thuộc trường hợp được coi là không có án tích”.

        Có nhiều ý kiến khác nhau bàn về những hướng dẫn trên, nhưng tựu chung có 02 quan điểm đánh giá khi áp dụng tình tiết này, cụ thể như sau:

        - Ý kiến thứ nhất cho rằng: giữa Công văn Giải đáp số 01-2017/GĐ-TANDTC 07/4/2017 của TANDTC và Nghị quyết số 01/2018/NQ-HĐTP ngày 24/4/2018 của Hội đồng Thẩm phán TANDTC chưa thống nhất thế nào là phạm tội lần đầu? Vấn đề đặt ra là Nghị quyết số 01/2018/NQ-HĐTP ban hành sau Công văn giải đáp số 01/2017/GĐ - TANDTC nhưng áp dụng cụ thể cho trường hợp tha tù trước thời hạn có điều kiện, vậy trong trường hợp quyết định hình phạt thì có căn cứ để áp dụng hay không. Nếu có thì áp dụng như thế nào cho đúng? [1]

        - Ý kiến thứ hai cho rằng: theo quy định của khoản 2 và 3 Điều 156 Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật: “2. Trong trường hợp các văn bản quy phạm pháp luật có quy định khác nhau về cùng một vấn đề thì áp dụng văn bản có hiệu lực pháp lý cao hơn; 3. Trong trường hợp các văn bản quy phạm pháp luật do cùng một cơ quan ban hành có quy định khác nhau về cùng một vấn đề thì áp dụng quy định của văn bản quy phạm pháp luật ban hành sau” nên nếu dựa trên quy định của Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật thì sẽ áp dụng tình tiết “phạm tội lần đầu” theo Nghị quyết số 01/2018/NQ-HĐTP là văn bản quy phạm pháp luật, còn Công văn giải đáp số 01/2017/GĐ - TANDTC chỉ là văn bản giải thích luật của TANDTC, đồng thời ban hành trước Nghị quyết, trái với Nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán [2] nên không áp dụng Giải đáp số 01/2017/GĐ – TANDTC.

        Quan điểm của tác giả:

        (1) Đối với ý kiến thứ nhất cho rằng Nghị quyết số 01/2018/NQ-HĐTP và Công văn giải đáp số 01/2017/GĐ – TANDTC mâu thuẫn với nhau khi hướng dẫn về tình tiết “phạm tội lần đầu” thì tác giả không cho rằng những quy định trên mâu thuẫn, bởi những lý do như sau: một là, nội dung BLHS (là văn bản QPPL) phải được hướng dẫn và giải thích bởi văn bản QPPL mà không thể thay thế bởi văn bản không phải là văn bản quy phạm pháp luật như công văn, khi Nghị quyết 01/2018/NQ-HĐTP được ban hành có hiệu lực thì áp dụng văn bản này để giải quyết vụ án; hai là, trong Điều 2 Nghị quyết số 01/2018/NQ-HĐTP ngày 24/4/2018 tại điểm a quy định “trước đó chưa phạm tội lần nào” đã chứa nội dung “từ trước đến nay chưa phạm tội lần nào”, hay nói cách khác Công văn số 01/2017 đã làm rõ hơn cách hiểu đối với khoản 2 Điều 2 Nghị quyết số 01/2018/NQ-HĐTP ngày 24/04/2018; ba là, xét theo cấu trúc điều luật, Điều 2 Nghị quyết giải thích theo hướng liệt kê các trường hợp được coi là “phạm tội lần đầu” nên chỉ cần đáp ứng một trong các điểm tại khoản 2 điều 2 Nghị quyết sẽ được xem xét là tình tiết phạm tội lần đầu.

        (2) Về mâu thuẫn tại điểm d. Trước đó đã bị kết án nhưng thuộc trường hợp được coi là không có án tích tại khoản 2 điều 2 Nghị quyết số 01/2018/NQ-HĐTP và nội dung “nếu trước đó đã phạm tội và bị kết án nhưng đã được xóa án tích thì không được coi là phạm tội lần đầu” tại Giải đáp số 01/2017/GĐ - TANDTC thì tác giả nhận thấy hai nội dung trên không mâu thuẫn mà là hai điểm riêng biệt. Người đã thực hiện hành vi phạm tội và bị kết án nhưng thuộc trường hợp được coi là không có án tích (Điều 69, Điều 107 BLHS) thì đối với họ được coi là không có án tích và khi xét lí lịch của những người này thì không được tính án tích hay xem xét nhân thân để định tội và quyết định hình phạt mà phải nhìn nhận lí lịch của họ tương tự như trường hợp “bị can không có tiền án, tiền sự”, do đó áp dụng tình tiết phạm tội lần đầu là phù hợp. Còn đối với trường hợp người phạm tội đã bị kết án nhưng đã được xóa án tích (đương nhiên xóa án tích và xóa án tích theo quyết định của Tòa án) thì khi xét lí lịch phải tính án tích, trường hợp án tích đã được xóa thì những lần kết án trước đây trong lí lịch được xem xét là nhân thân có lí lịch xấu và như vậy không được coi là trường hợp phạm tội lần đầu, điều này là phù hợp.

        Vì những lý do trên, tác giả nhất trí với quan điểm thứ hai, nhưng không đồng tình với cách lập luận và giải thích của quan điểm này bởi những lí do như sau: (1) luật ban hành VBQPPL có phạm vi điều chỉnh về văn bản quy phạm pháp luật, không áp dụng đối với văn bản không phải là văn bản quy phạm pháp luật; (2) khoản 2 Điều 156 luật ban hành VBQPPL quy định thứ tự áp dụng văn bản quy phạm pháp luật nên thứ tự văn bản QPPL được xét theo thứ tự áp dụng tại Điều 4 Luật ban hành VBQPPL; (3) quy định tại khoản 3 Điều 156 luật ban hành VBQPPL có đối tượng áp dụng là văn bản QPPL, nên không thể căn cứ vào khoản 3 Điều 156 luật ban hành VBQPPL để cho rằng “Công văn giải đáp số 01/2017/GĐ - TANDTC chỉ là văn bản giải thích luật của TANDTC đồng thời ban hành trước Nghị quyết…”[2] để áp dụng Nghị quyết, vì Công văn không phải là văn bản QPPL theo quy định Điều 2, Điều 4 luật ban hành VBQPPL mà chỉ là văn bản trao đổi, hướng dẫn nghiệp vụ, có tính chất tham khảo trong quá trình áp dụng pháp luật giải quyết vụ án chứ không mang tính chất quy phạm bắt buộc chung.

        Trên đây là quan điểm của tác giả đối với tình tiết “phạm tội lần đầu”, kính mong nhận được ý kiến đóng góp và bình luận của bạn đọc./.

                                       Trần Trọng Hoàn - Viện KSND huyện Đan Phượng

[1]Đào Thị Lan Phương, Áp dụng tình tiết phạm tội lần đầu- Hiểu như thế nào cho đúng, bài đăng ngày 20/09/2018, tham khảo ngày 03/10/2021 tại https://vienkiemsathaiphong.gov.vn/vks/132/3105/4269/14037/VKSND-Quan--Huyen/Ap-dung-tinh-tiet-pham-toi-lan-dau---Hieu-nhu-the-nao-cho-dung.aspx

[2] Ngô Văn Lượng, Văn bản hướng dẫn thi hành Bộ luật hình sự năm 2015, bài viết đăng ngày 13/09/2021, tham khảo ngày 3/10/2021 tại http://lapphap.vn/Pages/TinTuc/210848/Van-ban-huong-dan-thi-hanh-Bo-luat-Hinh-su-nam-2015.html