VAI TRÒ VIỆN KIỂM SÁT TRONG VIỆC BẢO ĐẢM QUYỀN LỢI CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN BỊ BUỘC TỘI

Tình hình người chưa thành niên phạm tội diễn ra khá phổ biến và ngày càng phức tạp. Đấu tranh phòng chống tội phạm người chưa thành niên là mục tiêu quan trọng trong chiến lược cải cách tư pháp của Nhà nước ta. Xuất phát từ chính sách nhân đạo và sự quan tâm đặc biệt của Đảng, của Nhà nước đối với người chưa thành niên bị buộc tội. Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 đã dành riêng một chương với 10 điều quy định thủ tục đặc biệt khi tiến hành tố tụng đối với người chưa thành niên bị buộc tội (là người chưa đủ 18 tuổi) và được phân chia thành hai trường hợp là trường hợp người bị buộc tội từ đủ mười bốn tuổi đến dưới mười sáu tuổi và trường hợp người bị buộc tội từ đủ mười sáu tuổi đến dưới mười tám tuổi. Khi tiến hành tố tụng đối với người chưa thành niên bị buộc tội, đòi hỏi người tiến hành tố tụng phải hướng tới chính sách nhân đạo của Nhà nước và tạo nên môi trường thân thiện. Bộ luật tố tụng hình sự quy định người tiến hành tố tụng phải là người có những hiểu biết cần thiết về tâm lý học, khoa học giáo dục cũng như về hoạt động đấu tranh phòng, chống tội phạm của người chưa thành niên bị buộc tội; người tiến hành tố tụng phải là người có sự cảm thông và chia sẻ về tâm lý phát triển, thay đổi theo độ tuổi. Đối với các vụ án hình sự người bị buộc tội là người chưa thành niên đã được pháp luật quy định mang tính định hướng về tiến trình điều tra ngắn hơn về thời gian, đảm bảo đầy đủ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ; quy định cơ quan tiến hành tố tụng phải làm rõ trình độ phát triển, thể chất, tinh thần, mức độ nhận thức về hành vi phạm tội, điều kiện sinh sống, giáo dục, có hay không có người đã thành niên xúi dục không, từ đó tìm ra nguyên nhân và điều kiện phạm tội của người chưa thành niên bị buộc tội để có phương pháp xử lý phù hợp mang tính giáo dục, hướng thiện và tạo điều kiện tốt nhất để hòa nhập cộng đồng.

- Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 đã giành riêng một chương đặc biệt quy định thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên thể hiện tính nhân đạo của Nhà nước, giáo dục là chủ yếu. Khi tiến hành tố tụng đối với người chưa thành niên bị buộc tội, Viện kiểm sát phải thực hiện tốt vai trò thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra vụ án hình sự; Kiểm sát viên cần phải nâng cao trách nhiệm kiểm sát việc chấp hành pháp luật của cơ quan điều tra, tạo điều kiện thuận lợi tối đa theo quy định của pháp luật để bảo đảm quyền con người, quyền trẻ em. Đảm bảo quy định của pháp luật có tính nhân đạo, hướng thiện phải được thực thi một cách có hiệu quả tạo sự tin tưởng trong cộng đồng dân cư và toàn xã hội phụ thuộc rất nhiều vào công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra thu thập chứng cứ của Viện kiểm sát, của Kiểm sát viên. Khi thực thi công vụ, Kiểm sát viên cần tập trung và nắm chắc các yêu cầu sau đây:

1/ Việc áp dụng biện pháp giữ, tạm giam đối với người chưa thành niên bị buộc tội là biện pháp thật cần thiết khi không còn sự lựa chọn nào khác. Bộ luật Tố tụng hình sự có các quy định hạn chế việc áp dụng biện pháp giam, giữ và cho phép cơ quan tiến hành tố tụng có thể giao người chưa thành niên bị buộc tội cho cha, mẹ hoặc người đỡ đầu giám sát để bảo đảm sự có mặt khi cơ quan tiến hành tố tụng yêu cầu. Bộ luật Tố tụng hình sự (Điều 303) quy định: “người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi có thể bị bắt, tạm giữ, tạm giam nếu đủ các căn cứ quy định tại các Điều 80 (bắt bị can, bị cáo để tạm giam), 81 (bắt người trong hợp khẩn cấp), 82 (bắt người trong trường hợp phạm tội quả tang hoặc đang bị truy nã), 86 (tạm giữ), 88 (tạm giam) và Điều 120 (thời hạn tạm giam để điều tra) của Bộ luật này nhưng chỉ trong trường hợp phạm tội rất nghiêm trọng do cố ý hoặc phạm tội đặc biệt nghiêm trọng“. Như vậy, người chưa thành niên từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi thực hiện hành vi phạm tội ít nghiêm trọng, nghiêm trọng, rất nghiêm trọng do vô ý thì cơ quan tiến hành tố tụng không được áp dụng biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam đối với họ.

Người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi có thể bị bắt, tạm giữ, tạm giam nếu đủ các căn cứ quy định tại các Điều 80, 81, 82, 86, 88 và Điều 120 của Bộ luật này nhưng chỉ trong trường hợp phạm tội nghiêm trọng do cố ý, phạm tội rất nghiêm trọng hoặc phạm tội đặc biệt nghiêm trọng. Như vậy, người chưa thành niên từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi thực hiện hành vi phạm tội ít nghiêm trọng, phạm tội nghiêm trọng do vô ý thì cơ quan tiến hành tố tụng không được áp dụng biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam đối với họ.

2/ Quyền bào chữa, khi người chưa đủ 18 tuổi bị buộc tội, thì cơ quan tiến hành tố tụng phải đảm bảo đầy đủ các quyền của người bị buộc tội. Quyền bào chữa của những người này trong quá trình hoạt động tố tụng là bắt buộc đảm bảo tính hợp pháp, tính nhân đạo của Nhà nước ta. Điều 305 Bộ luật Tố tụng hình sự quy định và mở rộng quyền của người đại diện hợp pháp được tham gia từ khi người chưa đủ 18 tuổi bị tạm giữ và có quyền lựa chọn người bào chữa hoặc tự mình bào chữa. Điều 57 Bộ luật Tố tụng hình sự quy định bị can, bị cáo là người chưa thành niên có quyền lựa chọn, thay đổi và từ chối người bào chữa.

Trường hợp người chưa thành niên bị khởi tố không lựa chọn người bào chữa hoặc người đại diện hợp pháp của họ không lựa chọn người bào chữa thì bắt buộc cơ quan tiến hành tố tụng phải yêu cầu Đoàn luật sư phân công Văn phòng luật sư cử người bào chữa cho họ hoặc đề nghị Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, tổ chức thành viên của Mặt trận cử người bào chữa cho thành viên của tổ chức mình.

3/ Tiến hành tố tụng đối với người bị tạm giữ, bị can chưa thành niên thì gia đình, nhà trường, tổ chức có quyền và nghĩa vụ tham gia tố tụng. Pháp luật hình sự quy định (Điều 306 Bộ luật TTHS): Đại diện của gia đình người bị tạm giữ, bị can; thầy giáo, cô giáo, đại diện của nhà trường, Đoàn thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, tổ chức khác nơi người chưa thành niên bị bắt, bị khởi tố học tập, lao động và sinh sống có quyền và nghĩa vụ tham gia tố tụng theo quy định của Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát.

Trường hợp người bị tạm giữ, bị can là người đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi thì việc lấy lời khai, hỏi cung phải có đại điện gia đình, trừ trường hợp đại điện gia đình cố ý vắng mặt mà không có lý do chính đáng. Quyền của người đại diện gia đình được hỏi người bị tạm giữ, bị can nhưng phải có điều kiện là Điều tra viên đồng ý; được đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu, khiếu nại, đọc hồ sơ vụ án khi kết thúc điều tra.

- Trước tình hình kinh tế - xã hội đang phát triển mạnh và sự bùng nổ của công nghệ thông tin, kỹ thuật số đã ảnh hưởng không nhỏ đến sự phát triển về thể chất, tâm sinh lý của người chưa thành niên. Thông qua thực tiễn áp dụng giải quyết các vụ án mà có người người chưa thành niên bị buộc tội thì xã hội đòi hỏi cần phải có mô hình điều tra thân thiện ở nước ta đối với người chưa thành niên bị buộc tội. Theo quan điểm của tác giả nên bổ sung một số tiêu chí cơ bản khi tiến hành tố tụng điều tra, truy tố người chưa thành niên bị buộc tội; hay còn gọi cách khác là xây dựng mô hình điều tra thân thiên:

1- Về cơ sở vật chất như buồng hỏi cung phải được nghiên cứu khoa học, bố trí đồ vật phù hợp với tâm lý của người chưa thành niên bị buộc tội, tạo nên tâm lý tự tin, cảm giác an toàn khi bị hỏi cung; đồng thời cũng là nơi giáo dục người chưa thành niên trung thực, nhìn nhận lại những sai phạm của bản thân mình để sửa chữa.

2- Về người tiến hành tố tụng: Điều tra viên, Kiểm sát viên được phân công tiến hành tố tụng phải chuyên sâu về việc giải quyết án có người chưa thành niên bị buộc tội; có kiến thức, kỹ năng kinh nghiệm về tội phạm do người chưa thành niên thực hiện tội phạm; hiểu biết về tâm lý, giáo dục, thái độ thân thiện gần gũi và chia sẻ với người chưa thành niên. Phương pháp ghi lời khai, hỏi cung phải nhẹ nhàng, sử dụng ngôn từ cho phù hợp hạn chế tối đa việc người chưa thành niên bị buộc tội sợ hãi, căng thẳng; không mắng chửi, không đe dọa áp đặt, có sự khác biệt với người đã thành niên; có “cái tâm“ trong việc nghiên cứu đề xuất áp dụng biện pháp xử lý phòng ngừa, giáo dục là chủ yếu, hạn chế tối đa áp dụng biện pháp trừng trị.

3- Về chính sách Nhà nước quy đinh đảm bảo về quyền lợi của người chưa thành niên bị buộc tội; rút ngắn thời hạn tạm giam, thời hạn điều tra, thời hạn truy tố, giảm thiểu mức trách nhiệm hình sự, tạo điều kiện để người chưa thành niên bị buộc tội nhanh chóng tái hòa nhập cộng đồng. Chế độ tạm giam, tạm giữ phải được bảo đảm như khẩu phần ăn, sinh hoạt cá nhân, chăm lo sức khỏe về thể chất cũng như tinh thần.

Thành lập cơ quan chuyên trách xử lý người chưa thành niên vi phạm pháp luật; quy định cụ thể hóa tiêu chuẩn về đào tạo, kinh nghiệm điều tra, truy tố; người tiến hành tố tụng phải là người hiểu biết cần thiết về tâm lý, khoa học giáo dục cũng như hoạt động đấu tranh phòng chống tội phạm của người chưa thành niên.

4- Về phía gia đình, tổ chức xã hội đóng vai trò rất quan trọng, là điểm tựa về tâm lý, là sự giáo dục hình thành và phát triển tính cách của con người; là chỗ dựa vững chắc để người chưa thành niên bị buộc tội khắc phục mặc cảm bản thân, sai phạm do mình gây ra. Đặc biệt cha, mẹ, anh, chị em ruột luôn đồng hành giúp đỡ giúp cho người chưa thành niên bị buộc tội nhận thức được sai lầm, vượt qua mặc cảm về hành vi sai phạm do mình gây ra, vượt qua định kiến xã hội; giúp đỡ về tinh thần, tâm lý để mau chóng hòa nhập cộng đồng, chở thành người có ích cho xã hội.

Bài viết chủ ý làm rõ hơn vai trò của Viện kiểm sát trong việc thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra vụ án có người chưa thành niên bị buộc tội và đề cập đến mô hình điều tra thân thiện, góp phần trong việc nâng cao chất lượng kiểm sát giải quyết các vụ án hình sự có người chưa thành niên bị buộc tội. Rất mong được bổ sung, đóng góp của bạn đọc.

                                         Đồng tác giả: Đỗ Minh Tuấn – Tôn Nữ Ngọc Trâm

                                                 Đơn vị: Phòng 1 - Viện KSND TP Hà Nội